Hans Friedrich Overbeck werd op 28 maart 1882 geboren in Bremen. Hij was de tweede zoon van Carl Friedrich Overbeck, die veel geld had verdiend als rijsthandelaar in Birma (tegenwoordig Myanmar). Hans groeide op in een groot huis, rijkelijk versierd met Birmees houtsnijwerk en andere kostbaarheden uit Azië. Hij ging naar het gymnasium, en leerde vervolgens het koopmansvak. In 1904 trad Hans in zijn vaders voetsporen en emigreerde hij naar Zuidoost-Azië. Hij ging in Singapore wonen om daar te werken bij het prominente Hamburgse handelsconcern Behn, Meyer & Co. Als vertegenwoordiger van het bedrijf reisde hij veel, vooral naar Nederlands-Indië. Hans had een welvarend en gelukkig bestaan: zijn jaren in Singapore omschreef hij later als zijn ‘gouden jaren’.

Hoewel Hans goed verdiende aan de handel, was het niet zijn echte passie. Het liefst vulde hij zijn tijd met twee verschillende interesses: het bestuderen van de Maleisische en Indonesische taal en cultuur, en het verzamelen en determineren van insecten. Hans pakte beide interesses op wetenschappelijke wijze aan. Hij legde een omvangrijke collectie van Maleisische en Javaanse gedichten, liederen en verhalen aan. Daarnaast ontdekte Hans mierensoorten die in Europa nog onbekend waren, en stuurde ze op naar een expert in Duitsland. Deze doopte een mierengeslacht en meerdere individuele mierensoorten Overbeckia, naar Hans’ achternaam.

De gouden jaren in Singapore werden bruut verstoord toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Als Duitser in het door Britten bestuurde Singapore was Hans plotseling een ‘vijandelijke vreemdeling’. Net als andere Duitsers werd hij geïnterneerd, eerst in Singapore en later in Australië. In Australië zag hij kans om nieuwe mierensoorten te verzamelen, en hij begon daar aan een Duitse vertaling van het Maleisische heldenepos Hikayat Hang Tuah. Deze werd in 1922 gepubliceerd, en kreeg in 1986 een aangepaste tweede druk.

In 1919 werd Hans gerepatrieerd naar Duitsland, maar hij pakte meteen de boot terug naar Zuidoost-Azië. Dit keer vestigde hij zich op Java, in Nederlands-Indië. Hij woonde achtereenvolgens in Jakarta (Batavia), Semarang en Surabaya. Hij ging weer aan de slag bij Behn, Meyer & Co en klom op tot directeur-generaal voor Zuidoost-Azië. Hij was meer ‘wetenschapper dan koopman’, zoals later in een gedenkboek van het bedrijf kwam te staan. Tussen de Wereldoorlogen schreef Hans vier boeken en 67 artikelen en boekrecensies over allerlei aspecten van de Maleisische en Indonesische culturen, in het Duits, Nederlands en Engels. Zijn werken drukten een grote stempel op het vakgebied. Ondertussen ging Hans door met het verzamelen van insecten, spinnen en schorpioenen voor de Universiteit van Bremen.

In 1932 ging Hans op 49-jarige leeftijd met pensioen. Hij ging met vakantie naar Duitsland, maar hij had een afkeer van het oprukkende nationaalsocialisme en wilde daarna nooit meer terug. Hans vestigde zich in Yogyakarta, waar hij zich volledig op zijn interesses kon storten. Hij werkte aan een boek over Javaanse kinderspelletjes en -liedjes, die dankzij hem bewaard gebleven zijn. Ook met insecten hield hij zich nog altijd bezig, hoewel zijn ogen achteruitgingen en hij uiteindelijk alleen nog in zijn tuin verzamelde.

Toen Nederland in 1940 door Duitsland werd binnengevallen werd Hans voor de tweede keer in zijn leven geïnterneerd vanwege zijn Duitse nationaliteit. Hij kwam terecht in blok E van het geïnterneerdenkamp in Lawé-Sigala-Gala, waar veel kunstenaars, geleerden en Duitse tegenstanders van het nazi-regime waren geplaatst. Daar ontmoette hij onder meer de beroemde schilder Walter Spies, die net als hij een grote interesse had in Indonesische liederen en gedichten, en werkte met hem samen. Op 19 januari 1942 kwam Hans Overbeck om bij de ramp met de Van Imhoff. Hij was niet gehuwd en had geen kinderen, maar zijn naam leeft voort in de mieren die hij verzamelde en in zijn bijdragen aan het bewaren van het Maleisische en Indonesische cultureel erfgoed.

door Pieter van Strien

Gebruikte bronnen:

Hans Overbeck, Hikayat Hang Tuah: Die Geschichte von Hang Tuah, (München 1922). Herdrukt als Die Geschichte von Hang Tuah: Ein Erzählung aus dem 16. Jahrhundert über den Malaiischen Volkshelden, (München 1986).

Rüdiger Siebert, Deutsche Spuren in Indonesien. Zehn Lebensläufen in bewegten Zeiten (Bad Honnef 2002).

Robert Taylor, “The Orientalist Hans Friedrich Overbeck 1882-1942”, Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society, 87:1 (2014), 37-51.

Dit portret is samengesteld op basis van openbaar toegankelijke wetenschappelijke bronnen. Mochten nazaten of anderen dit lezen en aanpassingen of toevoegingen hebben, gelieve contact op te nemen via info@van-imhoff.com.

Walter Spies werd op 15 september 1895 geboren in Moskou, waar zijn vader, Leon Spies, consul voor Duitsland was. Walters moeder Martha von Mohl kwam uit een voorname familie van kunstenaars, wetenschappers en hoge ambtenaren. Walter groeide op in een kunstzinnig en muzikaal gezin en had veel talent voor pianospelen en tekenen. Ook hield hij erg van dieren en de natuur; in die tijd tekende hij vrijwel alleen dieren. Op zijn vijftiende werd Walter naar school in Duitsland gestuurd, waar hij in aanraking kwam met moderne kunst. Dat inspireerde hem om abstracte kunst te maken. Toen Walter in de zomer van 1914 terug was bij zijn ouders in Rusland, brak de Eerste Wereldoorlog uit en kon hij niet meer weg. Toen hij in 1915 oud genoeg was voor militaire dienst, werd Walter geïnterneerd vanwege zijn Duitse nationaliteit. In zijn geïnterneerdenkamp in de Oeral had hij echter veel vrijheid en hij trok in bij een lokale Tartarese familie. Hij leerde hun taal en musiceerde met veel enthousiasme mee met de bevolking. Zijn schilderstijl veranderde: hoewel hij nog steeds geïnspireerd werd door abstracte kunst, schilderde hij daarna vooral landschappen.

Na de oorlog vestigde Spies zich in Duitsland. Hij werd deel van een groep kunstenaars en verdiende goed met het geven van danslessen. Zijn schilderijen werden geëxposeerd en maakten indruk. Maar Walter kon moeilijk aarden in Duitsland en hij wilde weg uit Europa. In 1923 liet hij zijn leven in Duitsland achter zich en reisde naar Java. In Yogyakarta kreeg hij snel een bekende naam als pianist en werd hij aangesteld als hofkapelmeester van de sultan van Yogyakarta. Walter was zeer onder de indruk van de muziek en dans van het hof van de Sultan en ontwierp een notensysteem om gamelanmuziek mee vast te leggen. De schoonheid van Java en de Javanen bevielen hem zeer en beiden legde hij vast in schilderijen. Er bleek echter een nog mooiere plek te zijn: Bali. Daar vestigde Walter zich in 1927. Net als op Java dompelde hij zich op Bali onder in de lokale zang en dans. Maar bovenal schilderde hij op Bali de prachtige landschappen die hij zag. Hij werd een befaamd schilder en was beroemd en geliefd onder Balinese kunstenaars. Ook was hij zeer gastvrij en behulpzaam voor Europese toeristen, zodat hij zelf een soort toeristische attractie werd. Hij ontving een groot aantal buitenlandse beroemdheden, zoals de Amerikaanse filmster Charlie Chaplin.

In 1938 veranderde alles voor Walter. In het kader van een grote actie tegen homoseksuelen belandde hij in de gevangenis wegens seksuele handelingen met mannen onder de 21 jaar. Op Bali werden zulke relaties als normaal gezien, maar voor de koloniale autoriteiten waren ze een doorn in het oog. Walter bleef optimistisch: in de gevangenis kon hij eindelijk ongestoord aan zijn schilderijen werken. In de gevangenis schilderde hij onder meer Het landschap en zijn kinderen, volgens velen zijn meesterwerk.

Halverwege 1939 werd Walter vrijgelaten, maar hij kon niet lang van zijn vrijheid genieten. Toen Duitsland op 10 mei 1940 Nederland binnenviel, werd hij net als de meeste Duitse en Oostenrijkse staatsburgers geïnterneerd. Walter belandde eerst in een oud fort in Ngawi en werd in augustus 1940 overgeplaatst naar Lawé-Sigalagala, in Noord-Sumatra. Vanuit het kamp onderhield Walter intensieve communicatie met zijn vrienden, die hem schildermaterialen en muziekboeken toestuurden. Hij musiceerde met andere geïnterneerden, en schilderde en tekende veel. Maar hij verveelde zich ook en klaagde dat ‘tusschen al de honderden van menschen, (…) er maar twee en half [zijn] met die een gesprek of gedachtenwisseling mogelijk is.’ Dat verbeterde nadat hij naar een ander blok werd overgeplaatst; daar werd veel muziek gemaakt en er werden wetenschappelijke lezingen gehouden. Op 19 januari 1942 kwam Walter om tijdens de ramp met de Van Imhoff. De schilderijen van Walter Spies worden nog altijd zeer gewaardeerd vanwege hun unieke mengeling van Europese, Euro-Aziatische en Balinese technieken en thema’s, en van droom en werkelijkheid.

door Pieter van Strien

Gebruikte bronnen:

Hans Rhodius en John Darling, Walter Spies and Balinese Art (Zutphen 1980).

Hans Rhodius, Walter Spies: Schönheit und Reichtum des Lebens (Den Haag 1964).

Leo Ross, ‘Apa boleh boewat? Wat kun je er aan doen? Briefkaarten van Walter Spies’, Indische letteren, 15:1 (2000) 6-24.

Michael Schindhelm, Walter Spies: ein exotisches Leben (München 2018).

Dit portret is samengesteld op basis van openbaar toegankelijke wetenschappelijke bronnen. Mochten nazaten of anderen dit lezen en aanpassingen of toevoegingen hebben, gelieve contact op te nemen via info@van-imhoff.com.

Erwin Julius Ritter von Zach werd geboren op 18 april 1872 in Wenen, Oostenrijk. De adellijke titel Ritter kreeg hij van zijn ouders, die behoorden tot de Oostenrijkse aristocratie. Erwin en zijn familie verhuisden frequent door Europa; ze woonden in Krakow en Wenen en in de regio Tirol. Erwin studeerde aansluitend in Leiden. Hij voelde een diepe genegenheid voor het land Oostenrijk, zo memoreerde collega-sinoloog Alfred Forke in een in memoriam in het Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft in 1943.

Von Zach werd opgeleid tot sinoloog aan de universiteiten van Wenen en Leiden, maar werkte ook als consul voor de Oostenrijkse diplomatieke vertegenwoordiging in China. Hij was een begaafd man die onder andere Duits, Nederlands en Russisch sprak en, naast Chinees, ook de Oost-Aziatische talen Manchu en Tibetaans beheerste. Hij vertaalde onder andere Wen Xuan, één van de vroegste en belangrijkste bloemlezingen van Chinese poëzie en literatuur, waarmee hij een grote bijdrage leverde aan het bekendstellen van deze teksten in Europa. Ook vertaalde hij poëzie van de Chinese dichters Li Bai en Han Yu.

Na enkele jaren werkzaam te zijn geweest bij de Chinese maritieme douane in Peking, stapte hij in 1901 over naar de Oostenrijkse consulaire diensten. Hij was onder meer als attaché-vertaler en viceconsul actief in Tianjin, Hongkong, Yokohama (Japan), Singapore en Batavia/Jakarta. In 1909 promoveerde hij in Wenen op zijn serie Lexikographische Beiträge. Zijn bijdragen aan het onderzoek naar de Chinese taal werden en worden geroemd onder taalwetenschappers.

Vanwege de Eerste Wereldoorlog werden zijn bezittingen, waaronder zijn bibliotheekcollectie en zijn vermogen, door de Engelsen geconfisqueerd. Ook werd hij uitgewezen uit Engeland. Hierop besloot hij naar Sumatra te trekken. Zijn boeken kreeg hij uiteindelijk terug, zijn vermogen schonk hij aan de Akademie der Wissenschaften in Wenen. In 1920 trad Von Zach in dienst bij de Nederlands-Indische koloniale overheid als gouvernementsaccountant. Dit was een populaire overheidsbetrekking onder sinologen, omdat deze accountants verantwoordelijk waren voor het controleren van de boeken van Chinese bedrijven.

Erwin von Zach was niet gehuwd. Uit Singapore had hij een Tamil-bediende meegenomen en een Javaanse vrouw zorgde voor het huishouden. Op achtenzestigjarige leeftijd werd hij op 10 mei 1940 geïnterneerd vanwege zijn Oostenrijkse staatsburgerschap. Hij kwam om tijdens de scheepsramp met de Van Imhoff op 19 januari 1942, enkele maanden voor zijn zeventigste verjaardag.

Gebruikte bronnen:

Maas, Utz, “Zach, Erwin, Ritter von“, Verfolgung und Auswanderung deutschprachiger Sprachforscher 1933-1945, via: https://zflprojekte.de/sprachforscher-im-exil/index.php/catalog/z/494-zach-erwin-ritter-von (geraadpleegd op 12 september 2023).

Zach, Erwin von, Lexicographische Beiträge. Grammatik, Lexikographie, Übersetzungen (Peking/Wenen 1901). Digitaal raadpleegbaar via het Münchener DigitalisierungsZentrum van de Bayerische Staatsbibliothek: https://daten.digitale-sammlungen.de/0006/bsb00068797/images/index.html?id=00068797&groesser=&fip=xdsydeayaxseayafsdryztsxdsydewqwxdsydw&no=4&seite=1 (geraadpleegd op 12 september 2023).

Forke, Alfred, “Erwin Ritter von Zach in memoriam“, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft Band 97 (1943) 1-15.

Het tijdschrift is in zijn geheel raadpleegbaar via de Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt: https://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/dmg/periodical/titleinfo/2327.

Het artikel over Erwin von Zach is ook via JStor te downloaden: https://www.jstor.org/stable/43374549. De portretfoto is afkomstig uit dit tijdschrift.

Dit portret is samengesteld op basis van openbaar toegankelijke wetenschappelijke bronnen. Mochten nazaten of anderen dit lezen en aanpassingen of toevoegingen hebben, gelieve contact op te nemen via info@van-imhoff.com.

Wilhelm Moritz Werner Wohl vertrok midden jaren dertig naar Nederlands-Indië, waar hij in Surabaya aan de slag ging bij de firma Schlieper. Het Duitse staalbedrijf, dat bekend werd met de fabricage van de Solinger messen, had verschillende vestigingen in Nederlands-Indië. Het moederbedrijf was gevestigd in Remscheid, Noordrijn-Westfalen, waar de familie Wohl niet ver vandaan woonde in de stad Wermelskirchen. Werner verliet Duitsland op aandringen van zijn vader Kurt Wohl die hem snel zou volgen om in Nederlands-Indië zijn artsenpraktijk voort te zetten. Dat werd hem in Duitsland onmogelijk gemaakt, omdat hij joods was, ook al stond Kurt zelf als protestant ingeschreven. Voor Kurt en zijn zoon werd het steeds onveiliger in Europa vanwege de opkomst van het nazisme in Duitsland. Nederlands-Indië leek een veilige heenkomen te bieden. Verzoeken om zich tot Nederlander te naturaliseren waren om financiële redenen in mei 1940 nog niet gerealiseerd.

Op 14 mei 1936 trouwde Werner met de Nederlandse Margaretha (Marga) Ten Hoet. Zij was als vierjarige in januari 1918 naar Nederlands-Indië gekomen, samen met haar broer en haar moeder, die in Batavia als stenograaf bij de Volksraad werkte. Dat was een in 1918 opgericht adviesorgaan van de koloniale overheid, waarin behalve Nederlanders ook Indonesiërs van verschillende etnische achtergronden vertegenwoordigd waren. Marga werd na het behalen van haar diploma lerares in Batavia. Werner en Margaretha vestigden zich na hun huwelijk in Surabaya. Daar werd in maart 1939 hun zoon Hans geboren. Werner schreef zijn zoon niet in bij het Duitse consulaat, zoals gebruikelijk was na een geboorte bij Duitse immigranten in het buitenland.

Op 10 mei 1940 werden Werner en Kurt opgepakt en geïnterneerd vanwege hun Duitse afkomst. De joodse achtergrond van de inmiddels 64-jarige Kurt veranderde daar niets aan. Een verzoek om tot Nederlander te worden genaturaliseerd kon niet meer worden behandeld. Hoe en waar zij werden opgepakt is niet bekend. Wel dat Werner en zijn vrouw elkaar regelmatig schreven gedurende zijn internering. Hun zoon Hans heeft de stapel kaarten bewaard die zijn vader schreef. Daaruit spreekt vooral vertrouwen op een goede afloop en de hoop elkaar snel weer te zullen zien. Ook drukte Werner zijn vrouw op het hart hun zoon Nederlands op te voeden. Werner en Kurt verbleven in het ‘anti-nazi’-blok in het interneringskamp in Lawé-Sigalagala op Sumatra.

Voor Marga brak een lastige tijd aan. Ze werd niet langer geaccepteerd door de Nederlandse gemeenschap vanwege haar huwelijk met een Duitse man, maar ze voelde zich als Nederlandse ook niet thuis onder de achtergebleven Duitse vrouwen. Omdat het huis en de bezittingen in Surabaya waren geconfisqueerd en het inkomen van Werner was weggevallen, trok zij met haar zoon Hans in bij haar moeder in Bandung.

Na het uitbreken van de oorlog met Japan op 8 december 1942 werden de Duitse geïnterneerden naar Sibolga verplaatst om vandaaruit per schip naar Brits gebied te worden overgebracht. Werner en zijn vader zouden met het derde en laatste schip, de Van Imhoff, vertrekken. Vader en zoon waren al ingescheept toen Kurt plotseling van boord werd gehaald omdat aan wal dringend een arts nodig was. Het schip verliet de haven zonder hem. Zijn zoon Werner was 37 jaar toen hij op 19 januari 1942 om het leven kwam nadat de Van Imhoff door een aanval van een Japans marinevliegtuig tot zinken was gebracht en de geïnterneerden door de bemanning en bewaking aan hun lot waren overgelaten. Vader Kurt bleef gedurende de Japanse bezetting in Nederlands-Indië wonen. Na de oorlog keerde hij terug naar Duitsland. Zijn schoondochter Marga hertrouwde en verliet in 1956 Indonesië om met haar gezin in Nederland te gaan wonen.

Wolfgang werkte op de kwekerij ‘Kintelan’, waar Hollandse groenten en bloemen werden gekweekt. Deze kwekerij lag op de westelijke helling van de berg Merbabu, ten noorden van Magelang in Midden-Java en was eigendom van de weduwe ‘tante Jet’ Geesink.

Jeppe Mellema, geboren 1926, ging tussen 1938 en 1940 tijdens de schoolvakanties naar dit (in zijn eigen woorden) paradijselijke oord, waar hij Wolfgang leerde kennen als een bijzonder aardige vaderfiguur. Hij kreeg onder andere paardrijlessen van hem.

Vanwege zijn Duitse nationaliteit werd Wolfgang op 10 mei 1940 geïnterneerd. Volgens de slachtofferlijst was Wolfgang geïnterneerd in blok E van het interneringskamp in Lawe-Sigalagala, Noord-Sumatra. Volgens Van Heekeren in Batavia seint Berlijn was blok E bedoeld voor ‘joden en verraders’.

Wolfgang Randel kwam om bij de scheepsramp met de Van Imhoff op 19 januari 1942. Wolfgang had geen directe nazaten. Of zijn broers kinderen hadden, is (ons) niet bekend.

Jeppe Mellema, die als tiener paardrijlessen van Wolfgang Randel kreeg, heeft voor dit portret bovenstaande informatie verstrekt. Mocht u meer over Wolfgang Randel weten, wilt u dat aan ons laten weten? Dan kunnen wij dit portret aanvullen.